- Home
- MKBA voor Gevorderden
- Richtlijnen
- Werkwijzer voor kosten-batenanalyses in het sociale domein
Werkwijzer voor kosten-batenanalyse in het sociale domein
Auteurs: Carl Koopmans, Arjan Heyma, Bert Hof, Mark Imandt, Lucy Kok en Marc Pomp
Uitwerking Algemene MKBA-Leidraad
De werkwijzer voor kosten-batenanalyse in het sociale domein geeft een nadere uitwerking aan de Algemene MKBA-Leidraad. De werkwijzer biedt houvast bij het uitvoeren van concrete MKBA’s op het sociale domein. In de werkwijzer wordt een doorlopend voorbeeld ('Waterschool) 'gebruikt waarin veel van de besproken thema’s terugkomen. Het voorbeeld is een project gericht op het terugdringen van het aantal kinderen met overgewicht door op alle middelbare scholen in Nederland het drinken van water in plaats van (suikerhoudende) frisdranken te stimuleren.
Geen dwangbuis
De werkwijzer is geen ‘dwangbuis’. De aanbevelingen kunnen voor veel MKBA’s worden gebruikt, maar er kunnen ook situaties optreden waarin een afwijkende aanpak beter is. Een keuze om af te wijken van de aanbevelingen van de werkwijzer vereist een goede inhoudelijke onderbouwing. De ‘bewijslast’ ligt bij de opsteller van de MKBA. Deze dient in de MKBA overtuigend te onderbouwen dat een afwijkende aanpak beter is dan de aanbevelingen van deze werkwijzer.
Verschillende typen MKBA’s
De werkwijzer onderscheidt verschillende typen MKBA’s. De eisen aan de kwaliteit van geschatte beleidseffecten en waarderingen hangen af van het type kosten-batenanalyse dat wordt uitgevoerd. Voor een MKBA gelden hoge eisen: slechts een beperkt aantal wetenschappelijke methoden biedt voldoende kwaliteit. Voorbeelden van dergelijke methoden zijn Hedonische Prijsanalyse en hypothetische keuze-experimenten.
Kengetallen MKBA
Kengetallen kosten-batenanalyses kunnen voor effectschattingen cijfers gebruiken uit andere wetenschappelijke bronnen. Informatie over de effecten en de omvang van effecten wordt ontleend aan andere studies. Voor de inschatting van effecten kunnen enquêtes worden gebruikt, mits gebruik is gemaakt van hypothetische keuze-experimenten. Bij een kengetallen-KBA kan de informatie worden ontleend aan een vergelijkbare maatregel in een andere context. Kwalitatieve studies vormen geen goede basis voor een MKBA of een kengetallen-KBA.
Indicatieve MKBA en Reciproke MKBA
Indicatieve KBA’s mogen zijn gebaseerd op onderbouwde veronderstellingen of verwachtingen van experts. De meeste kosten-batenanalyses die tot dusverre in het sociale domein zijn uitgevoerd, vallen in deze categorie. Om verwarring met MKBA’s en kengetallen-KBA’s te voorkomen dient in de titel van een indicatieve kosten-batenanalyse te staan “indicatieve kostenbatenanalyse” of “indicatieve KBA”. In een Reciproke MKBA wordt nagaan hoe groot een bepaald effect of de waardering zou moeten zijn om de maatregel rendabel te maken. indicatieve KBA’s bij uitstek geschikt in de eerste fasen van de beleidsontwikkeling.
Niet aan te raden
De werkwijzer raadt af om:
1 Uit te gaan van verwachtingen van betrokken actoren. Betrokkenen zijn doorgaans belanghebbenden. Dat kan leiden tot wensdenken of strategische antwoorden;
2 Te veronderstellen dat beleidsdoelen zullen worden gehaald. Dit is alleen gerechtvaardigd als dat met goed onderzoek is aangetoond. Als dergelijk onderzoek ontbreekt, gaat het om een slag in de lucht zonder onderbouwing.
Probleemanalyse
In lijn met de Algemene MKBA-Leidraad legt de werkwijzer voor kosten-batenanalyse in het sociale domein de nadruk op het belang van het uitvoeren van een goede probleemanalyse ter voorbereiding van een MKBA. Een belangrijk onderdeel van de probleemanalyse is dat de beleidstheorie achter de te onderzoeken maatregelen wordt verhelderd. De beleidstheorie is de verzameling van veronderstelde causale relatie tussen deze maatregelen en de effecten die met de maatregelen worden beoogd (bijvoorbeeld het oplossen van een probleem).
Opvallende aanname: nutseffect vrijwilligerswerk = 0
De werkwijzer stelt dat mantelzorg voor de mantelzorger per saldo disnut oplevert vergeleken met formele zorg, omdat mantelzorg als een plicht wordt gezien. Daarnaast stelt de werkwijzer dat voor vrijwilligerswerk kan worden aangenomen dat het nutseffect voor de uitvoerder per saldo nul is (baten van verrichten vrijwilligerswerk wegen op tegen de kosten). Dit is een opvallende aanname in de werkwijzer. Een principe in de welvaartstheorie is dat nut kan worden afgeleid vanuit keuzes die mensen maken. Als individuen een activiteit ondernemen, dan doen zij dit omdat zij hier per saldo nut aan ontlenen. Hieruit zou moeten volgen dat van de keuze die een individu maakt om vrijwilligerswerk te doen (en niet te gaan werken of televisie te gaan kijken) kan worden afgeleid dat hij/zij nut ontleent aan het doen van vrijwilligerswerk. Waarom de aanname ‘nutseffect vrijwilligerswerk = 0’ is gemaakt blijft onduidelijk in de werkwijzer.
Opvallende aanbeveling: geen MKBA bij moreel vraagstuk
De werkwijzer stelt dat een MKBA de meest geschikte afwegingsmethode voor beleid in het sociale domein is, behalve bij vraagstukken die primair moreel van aard zijn. Als het vraagstuk primair moreel van aard is, dan moet een ‘ethische afweging’ worden gemaakt. Het blijft in de werkwijzer onduidelijk aan welke criteria een vraagstuk moet voldoen om wel of geen primair moreel vraagstuk te zijn. Ook is het onduidelijk wie de beslissing neemt dat een vraagstuk wel of niet primair moreel is.
De werkwijzer geeft een voorbeeld van het beschrijven van de kosten en baten van verschillende behandelstrategieën bij reumatische artritis. Volgens de auteurs spelen hier wel sterke morele aspecten een rol, maar deze zijn niet per definitie belangrijker dan de kosten. Er is dus geen sprake van een 'primair moreel vraagstuk' en de MKBA is de meest geschikte afwegingsmethode voor dit vraagstuk. Maar hoe zit dit met bezuinigingen op het persoonsgebonden budget? Is dit een primair moreel vraagstuk of niet? Is het voeren van sociaal beleid dat effectiever is dan het huidige beleid, maar er wel voor kan zorgen dat een groep mensen met psychosociale problematiek of een verstandelijke beperking in de maatschappelijke opvang terechtkomt, op straat terechtkomt of thuis vereenzaamt een primair moreel vraagstuk of een vraagstuk dat je met een MKBA kan afwegen?
Literatuuroverzicht
De werkwijzer bevat een zeer interessante bijlage met bespreking van literatuur. Bijvoorbeeld literatuur over het meten en waarderen van een Quality-Adjusted Life Year (QALY).
Lees hieronder de werkwijzer en het literatuuroverzicht.
werkwijzer-voor-kosten-batenanalyse-in-het-sociale-domein-hoofdrapport.pdf (2,251.56 KB)
werkwijzer-voor-kosten-batenanalyse-in-het-sociale-domein-literatuur.pdf (955.67 KB)
Handig voor beginners
Ervaringen MKBA cursus
-
“De Basiscursus MKBA en de Gevorderdencursus MKBA hebben me veel inzicht gegeven in de wereld van MKBA's. ik ben te spreken over de diversiteit van deelnemers en de docenten. Een topcursus waarin ook kleinere groepsopdrachten werden behandeld die waardevol waren om bijvoorbeeld in te zoomen op MKBA's binnen het sociale domein”
Samira Louali (Hogeschool Zuyd)
-
“De opleiding legt een goede basis om gericht om te gaan met MKBA’s. Je leert dat het een prachtig instrument is om beslissingen te ondersteunen. De functie en het doel van de MKBA wordt duidelijk toegelicht en op een interactieve manier scherp gesteld. Enthousiaste lesgevers met kennis van zaken!”
Thomas Christiaens (Vlaamse Overheid)
-
“De MKBA-training was ontzettend leerzaam en de stof direct toepasbaar in mijn praktijk. Ik schrijf me direct in voor een vervolgcursus zodra die er is!”
Pascal Sijstermans (Sumcity Advisory)
-
“Cursus is een goede inleiding voor geïnteresseerden in maatschappelijke kosten baten analyses voor alle domeinen. Helpt om deze beter te kunnen interpreteren en te gebruiken. Leuke praktijkvoorbeelden, oefeningen en vooral goede sprekers!”
Martje van Ankeren (Hogeschool van Amsterdam)
-
“Wil je MKBA's beter begrijpen, beter weten hoe erop te anticiperen, als opdrachtgever een meer serieuze gesprekspartner zijn of zelf MKBA's uitvoeren? Dan is deze training een echte aanrader!”
Marieke Wiebing (Stichting Lezen & Schrijven)
-
“Wat een leerzame cursus! We werden niet alleen snel door de theorie van ‘de’ MKBA geloodst, maar kregen ook een realistische doorkijk in de praktijk van het ambacht. Bovendien werden het nut én de beperkingen van een MKBA helder, en was er aandacht voor de communicatie hierover. En we konden oefenen, en daarbij alle denkbare fouten maken. ”
Mayan van Teerns (Gemeente Groningen)
-
“'Ik vond Niek Mouter (de cursusleider) een hele prettige en inspirerende spreker/trainer. Mooi hoe hij je meeneemt in zijn gedachtegang en de lessen die hij zelf heeft geleerd over MKBA. De andere trainers hebben allemaal hun eigen kracht, en drive, en dat maakt de cursus een heel boeiend en afwisselend samenspel.'”
Sylvana Rikkert (Lysias Group)
-
“Een top cursus! De wetenschap, de toepassing in de praktijk en het nut van MKBA’s werden in een notendop behandeld. Geen eenrichtingsverkeer. ‘Learning by doing’ stond tijdens de cursus helemaal centraal. De cursus heeft mij in z’n totaliteit goede kennis en vaardigheden geboden om de MKBA waaraan ik nu werk, beter uit te voeren!”
Narly Rambharos (Onderzoek en Statistiek gemeente Groningen)
-
“In een goede sfeer met veel interactie worden alle aspecten rond een mkba behandeld. De cursus is niet alleen gericht op rekenen en biedt een ‘bril’ om kosten en baten te betrekken bij keuzes rondom beleid en projecten. Erg compleet, gedegen en plezierig! Wij hebben de cursus gevolgd met een ‘delegatie’ vanuit control, beleid en kennismanagement.”
Ira Spannenburg (Gemeente Delft)
-
“Door de cursus is het containerbegrip 'MKBA' nu een stuk beter behapbaar geworden. Door de uitleg en de oefeningen kan ik nu MKBA's beter duiden en misschien voorzichtig er zelf één gaan opstellen. Verschillende experts komen aan het woord die elk hun eigen expertise inbrengen en dit alles heel laagdrempelig kunnen vertalen in toepasbare tips.”
Geeske van Asperen (NISB)
-
“De MKBA basiscursus heeft mijn denken gescherpt over de wijze waarop je maatschappelijke effecten in beeld kunt brengen en vooral kunt vergelijken welke maatregelen effectiever zijn. De cursus is divers opgezet met een combinatie van theorie en praktijk en wordt gegeven door ervaren cursusleiders. Absoluut aan te raden wat mij betreft!”
Hilde van Slooten (Gemeente Delft)
-
“De basiscursus MKBA gaf - mede vanwege het feit dat ik reeds stevig in de MKBA werkzaam ben - niet alleen maar nieuws, maar op sommige vlakken was de aanscherping erg nuttig. Ook was het fijn een aantal eigen hersenspinsels bevestigd te zien worden. Dat betekent dan weer wel een hoop werk aan de winkel!”
Paul Siderius (Prorail)
-
“De Basiscursus MKBA heeft ruimschoots aan mijn verwachtingen voldaan door het hoge aantal trainers (5!) voor een kleine groep mensen. De flexibele indeling van de cursus bood ruimte voor discussie, waarbij ook het sociale domein ruim aan bod kwam. Door de afwisseling tussen uitleg, oefening en rust was prettig, waardoor de aandacht niet verslapte.”
Menko Busch (Sinzer)
-
“De cursus MKBA gaf mij een beter inzicht in wat een MKBA is en hoe deze (zelf) is toe te passen. De opzet van de cursus is erg prettig, persoonlijk en kleinschalig, waardoor er maximale aandacht is voor persoonlijke leerdoelen. Ook voor professionals in het sociale domein biedt de cursus prima inzichten en uitgangspunten”
Bert Peterse (Adviseur maatschappelijke ontwikkeling Peel en Maas)
-
“Ik heb met veel plezier de gevorderdencursus MKBA gevolgd. De docenten bespraken op enthousiaste wijze de theorie en de problemen waar je tegenaan loopt bij de vertaling naar de praktijk. Ik voelde me uitgedaagd en de praktijkoefeningen vond ik zeer leerzaam. Het was een aangename verrassing dat de cursisten uit uitlopende disciplines kwamen. ”
Rik Froma (Haarlemmermeer)
-
“Een goede cursus met een bevlogen cursusleider die zeer boeiend weet te doceren. Praktische oefeningen die het geleerde direct in de praktijk brengen aan de hand van zeer herkenbare projecten. Cursus gaat goed de breedte in van het hele MKBA spectrum met als toetje de 'MKBA-light' die erg handig is voor kleine projecten.”
Wilbert van Veggel (Antea Group)
-
“Een inspirerende basiscursus gegeven door deskundigen uit praktijk en wetenschap. Dit smaakt naar meer.”
Roger Spitz (Gemeente Venlo)
-
“De cursus was goed opgezet met veel deskundige inleiders. Wat me aansprak was de praktische opzet en de mogelijkheid om groepsgewijs aan de slag te gaan met deze weerbarstige materie.”
Jack Bergman (Avans Hogeschool)
-
“Door de cursus kan ik de MKBA beter plaatsen. De sprekers belichten de MKBA vanuit verschillende invalshoeken, afgewisseld en onderbouwd met voorbeelden en oefeningen uit de praktijk. Dat geeft mij handvatten om het toe te passen in (studenten)projecten”
Peter Schinkel (Docent InHolland)
-
“Wat me erg beviel aan de basiscursus is dat de complexe materie heel begrijpelijk en stapsgewijs werd uitgelegd, met een prettige mix tussen denken en doen/oefenen. Ik voelde me na de cursus en met de schat aan bruikbare informatie op de website voldoende uitgerust om zelf met mijn eerste MKBA’s in mijn werkpraktijk aan de slag te gaan.”
Clim van Daelen (Nierpatienten Vereniging Nederland)
-
“De basiscursus MKBA heb ik met plezier gevolgd. Ik kwam om een betere kijk op dit instrument te krijgen. Dat is zeker gelukt. Er was een deskundig team van begeleiders die goed inspeelden op onze vragen en ons uitdaagden om actief mee te doen. Het heeft mij het inzicht geboden waar ik behoefte aan had.”
Henk Kuijpers (Gemeente Apeldoorn)
-
“Van te voren was ik sceptisch over het in geld uitdrukken van maatschappelijke effecten. Maar door de cursus weet ik dat een MKBA veel meer is dan het berekenen van een prijskaartje. Door zelf in groepjes aan de slag te gaan met procesonderdelen en het berekenen van een MKBA, ervaar je wat nodig is voor een gedegen MKBA.”
Arwen Hoogenbosch (K2 Brabants Kenniscentrum Jeugd)
-
“De gevorderdencursus MKBA heeft mij een zeer welkome kennisverbreding en verdieping opgeleverd op het gebied van MKBAs. Een goede combinatie van theorie en praktijk onder deskundige leiding. De objectieve benadering met aandacht voor voordelen en nadelen van de methodiek was zeer waardevol.”
Rob van Gerwen (DNV GL)
-
“'Tijdens de basiscursus MKBA leer je de juiste vragen te stellen en zelf een MKBA berekening te maken. Ook zie je verschillende vormen van MKBA-light voorbij komen, erg leerzaam! Een zeer nuttige cursus, voor mensen zonder kennis van MKBA tot al een beetje ervaren MKBA’ers. Als je meer wilt weten over het instrument is deze cursus echt wat voor jou.'”
Ester van der Sterre (Corporatie Eigen Haard)
-
“De basiscursus geeft op uitstekende wijze inzicht in de waarde van de MKBA. Een MKBA is het uitgelezen instrument om vooringenomen standpunten van bestuurders en ambtenaren te objectiveren en het helpt volksvertegenwoordigers, beter gemotiveerd hun keuzes te maken. Eigenlijk zou iedere volksvertegenwoordiger de cursus moeten doen”
Rene van der Linden (Raadslid Heemskerk)
-
“De basiscursus biedt een mooie inkijk in de denkwijze en onderdelen van een MKBA. Je leert dat de MKBA meer inhoudt dan rekenen alleen (“60% nadenken, 20% rekenen en 20% presenteren”). Enthousiaste cursusleiders, betrokken medecursisten en veel mogelijkheden zelf te oefenen (vaardigheden en rollenspel)."”
Jenny Zonneveld (Onderzoek en Statistiek, gemeente Nijmegen)
-
“Al vaak liep ik er in mijn projecten tegen aan dat niet alle meerwaarde van het project in een (financiële) kosten-baten-analyse terugkwam. In de basiscursus MKBA leerde ik hoe ik deze meerwaarde ook een plek kan geven in de afweging tussen kosten en baten. Heel leerzaam en het smaakt naar meer, dus ik kom terug voor de vervolgcursus!”
Williette van Arendonk (Van Arendonk)
-
“Het was een eyeopener om te leren dat de wortels van de MKBA in de filosofie liggen en niet in accountancy. Dat de kunst ‘m veel meer zit in helder redeneren, dan in rekenen. Met goede sprekers en een leuke groep deelnemers, bood de cursus een goed evenwicht tussen theorie en oefenen. De Basiscursus MKBA inspireert en smaakt naar meer. ”
Elmy Everaert (Eigen Haard)
-
“De basiscursus MKBA geeft informatie, praktijkvoorbeelden én inzichten waaruit blijkt dat de MKBA een waardevolle bijdrage kan leveren in het besluitvormingstraject. Veel hangt hierbij af van het zorgvuldig doorlopen van het ‘MKBA –stappenplan’. De praktische tips, tools en rekenoefeningen uit de cursus heb ik dan ook als zeer nuttig ervaren. ”
Stan Rademakers (Kragten)
-
“De cursus MKBA voor gevorderden is een verdieping voor deelnemers met reeds solide kennis van de MKBA. De cursus biedt handvaten om stakeholders mee te nemen in het proces van de MKBA. De interactie tussen theorie en praktijk en het ‘zelf aan de slag’-gehalte maken de cursus een goede basis voor adviseurs en beleidsmakers die nog een stapje verder willen. ”
Anne Nobel (Witteveen & Bos)
-
“Prima cursus, zeer aan te bevelen! Strak georganiseerd en een goede afwisseling tussen theorie en concrete toepassingen. Vier verschillende docenten droegen ook bij tot het levendige karakter van de cursus. Daarnaast een interessante groep van mede-cursusten uit alle delen en sectoren van het land”
Joost Frencken (AVANS Hogeschool)
-
“Een prima cursus om de beginselen en de voor- en nadelen van MKBA te vernemen. Vooral de vele praktijkvoorbeelden en rekenoefeningen waren nuttig.”
Geert Draaijers (Commissie m.e.r.)
-
“De MKBA-cursus bood mij handvatten om zelfstandig een MKBA uit te voeren. Daarbij waren de sprekers heel inspirerend. Mijn vingers jeuken om te beginnen!”
Sandra van Straaten (Medewerker Eigen Haard)
-
“De basiscursus MKBA geeft een prima inzicht in het instrument. De cursus wordt gegeven door bevlogen experts en geeft informatie van de MKBA filosofie tot en met de praktijk. Aansprekende oefeningen en een interactief karakter geven een goede kijk in de MKBA keuken en dat smaakt naar meer”
Jos van Veen (Gemeente Den Haag)
-
“Tijdens de gevorderdencursus heb ik de MKBA systematiek middels de aangeboden praktijkcasussen en rekenoefeningen meer eigen weten te maken. De weging van effecten, zoals gebruikt binnen de MKBA systematiek, biedt mij op professioneel vlak waardevolle handvatten ter begeleiding van klanten bij het nemen van investeringsbesluiten”
Merian Lelieveld (Hezelburcht Subsidieadviesbureau)
-
“Door het volgen van de basiscursus MKBA heb ik een beter begrip gekregen van de methodiek en toepassingsmogelijkheden van een MKBA. Tijdens de cursus werden niet alleen de voordelen van een MKBA belicht, maar werd ook stilgestaan bij de beperkingen. In de cursus is een goede balans tussen theorie, praktijkvoorbeelden en oefeningen. ”
Frederike Zwenk (Ministerie van Veiligheid en Justitie)
-
“De MKBA basiscursus geeft een brede kijk in de keuken van het toepassen van een MKBA. Meerwaarde is ook dat de cursus door enthousiaste docenten uit de wetenschap en de praktijk wordt gegeven. Daarnaast is er veel ruimte voor vragen en discussie met elkaar, kortom zeer de moeite waard.”
Gabi van Duijnhoven (Provincie Zuid-Holland)
-
“Een uitstekende en interessante cursus. Voor rekenkamers is de MKBA-methode ook ex post toepasbaar: wat waren de kosten en de baten van het beleid? En bij wie slaan die neer? Dankzij de cursus kan ik MKBA’s van anderen nu ook beter doorgronden.”
Sylvia van Leeuwen (Rekenkamer Utrecht)
-
“Na betrokken te zijn geweest bij een aantal MKBA’s had ik behoefte aan meer verdieping. De gevorderdentraining bood wat ik zocht. Het gebruik van de MKBA door politici en kritiek vanuit de wetenschap kwamen aan de orde. Er is veel ruimte voor vragen, discussie en actief oefenen. Ik heb nu duidelijk het gevoel meer boven de stof te staan dan voor de cursus.”
Michiel Nijboer (RHDHV)
-
“Door enthousiaste bevlogen docenten met veel praktijkervaring wordt je meegenomen in de wereld van de MKBA’s. Een instrument dat toepasbaar is zowel in het fysieke als ook in het sociale domein. Met gedreven medecursisten en inspirerende werkvormen hebben we mogen proeven aan de verschillende mogelijkheden en toepassingen in de praktijk.”
Marleen Okma (JSO, kennis en adviesbureau sociaal domein)
-
“De basiscursus MKBA is erg interessant, en duidelijk is dat het hier niet om een standaard trucje gaat, maar om een échte vaardigheid! De discussie die het opstellen van een MKBA teweeg brengt maakt het tot een mooi instrument, waarvan je in deze cursus prima de basisbeginselen onder de knie krijgt!”
Bart Schalkwijk (KWR Research Institute)
-
“Tijdens de MKBA cursus heb ik goede handvatten gekregen om de maatschappelijke kosten en baten op een volwaardige manier naast de financiële afwegingen in beeld te krijgen. Een verademing in de discussie en het (groeps-)denken tot gevolg!”
Karin Peeters (Territoria)